Εισαγωγή
Στις 14 Σεπτεμβρίου 2019 οι πετρελαϊκές εγκαταστάσεις της εταιρείας Aramco στη Σαουδική Αραβία δέχθηκαν επίθεση από μη επανδρωμένα αεροσκάφη και υπέστησαν σοβαρές ζημιές. Για την επίθεση αυτή έχουν αναλάβει την ευθύνη οι επαναστάτες Houthi, που είναι ένα από τα αντιμαχόμενα μέρη στον εμφύλιο πόλεμο στην Υεμένη και υποστηρίζονται από το Ιράν. Ένα ενδιαφέρον ζήτημα που τίθεται από πλευράς διεθνούς δικαίου είναι κατά πόσον η Σαουδική Αραβία μπορεί να ισχυριστεί ότι έχει δεχθεί ένοπλη επίθεση κατά παράβαση του Άρθρου 2§4 Χάρτη ΟΗΕ και να ασκήσει το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα είτε εναντίον των επαναστατών είτε του Ιράν.
Το κανονιστικό πλαίσιο
Η απαγόρευση χρήσης βίας είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της διεθνούς έννομης τάξης, κατ’ επιταγήν του Άρθρου 2§4 Χάρτη ΟΗΕ, το οποίο αποτελεί κανόνα εθιμικού και επιτακτικού δικαίου (ius cogens). Είναι, πλέον, αποδεκτό ότι ο όρος «βία» δεν περιλαμβάνει οικονομικό ή και πολιτικό εξαναγκασμό, αλλά περιορίζεται σε στρατιωτικές δραστηριότητες. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (Χάγης) απέφυγε να χαρακτηρίσει ορισμένα περιστατικά ως ένοπλη επίθεση, ακόμα και σε περιπτώσεις όπου χρησιμοποιήθηκε στρατιωτική βία, γιατί θεώρησε ότι η ένταση των εχθροπραξιών δεν είχε υπερβεί συγκεκριμένο όριο. Υπάρχουν μόνο δύο περιπτώσεις όπου επιτρέπεται, κατ’ εξαίρεση, η χρήση ένοπλης βίας: α) εφόσον δοθεί εξουσιοδότηση από το Συμβούλιο Ασφαλείας ΟΗΕ και β) εφόσον πληρούνται τα κριτήρια για την άσκηση του δικαιώματος στη νόμιμη άμυνα. Στην υπό κρίση περίπτωση δεν υπάρχει εξουσιοδότηση από το Συμβούλιο Ασφαλείας, άρα θα εξεταστεί το ενδεχόμενο νόμιμης άμυνας.
Για να ενεργοποιηθεί το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα (Άρθρο 51 Χάρτη ΟΗΕ), θα πρέπει να συντρέχουν οι εξής προϋποθέσεις: α) ένοπλη επίθεση β) η επίθεση να είναι παρούσα και γ) να ειδοποιηθεί το Συμβούλιο Ασφαλείας για τις ενέργειες του αμυνόμενου κράτους. Έχει γίνει αποδεκτό ότι το δικαίωμα αυτό αποτελεί μέρος του εθιμικού δικαίου, το οποίο προνοεί (επιπλέον απ’ όσα διαλαμβάνονται στο Άρθρο 51 Χάρτη ΟΗΕ) ότι η βία που θα χρησιμοποιηθεί για να αντιμετωπιστεί μια ένοπλη επίθεση θα πρέπει να είναι αναγκαία και ανάλογη με τη βία που ασκεί το επιτιθέμενο μέρος. Περιπλέον, το Άρθρο 51 Χάρτη ΟΗΕ δίνει τη δυνατότητα για άσκηση συλλογικής νόμιμης άμυνας αρκεί να συντρέχουν οι ρηθέντες λόγοι και να το ζητήσει ρητά το κράτος που δέχεται την επίθεση.
Σε σχέση με το δικαίωμα άσκησης νόμιμης άμυνας εναντίον μη κρατικού δρώντα, όπως μια ένοπλη ομάδα, οι σχετικοί κανόνες αναφέρουν ότι ο συγκεκριμένος δρων θα πρέπει είτε να έχει τη διακυβέρνηση ενός κράτους (π.χ. Ταλιμπάν-Αφγανιστάν), είτε θα πρέπει η νόμιμη κυβέρνηση που βρίσκεται σε μη διεθνή ένοπλη σύρραξη με μια ένοπλη ομάδα καλέσει ένα άλλο κράτος για να βοηθήσει στην αντιμετώπιση της αντικυβερνητικής δύναμης (intervention upon invitation).
Συμπεράσματα – επίλογος
Όπως προκύπτει από τη θεωρία και νομολογία του διεθνούς δικαίου, υπάρχει ένα υψηλό κατώφλι (threshold) που πρέπει να ξεπεραστεί για να θεωρηθεί μια δραστηριότητα ως ένοπλη επίθεση που προσκρούει στο Άρθρο 2§4 Χάρτη ΟΗΕ και να ενεργοποιηθεί το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα του Άρθρου 51 Χάρτη ΟΗΕ. Η συγκεκριμένη επίθεση φαίνεται να παραβιάζει το Άρθρο 2§4 Χάρτη ΟΗΕ (εδαφική ακεραιότητα Σαουδικής Αραβίας) και οι συνέπειές της είναι αρκετά σοβαρές ώστε να νομιμοποιείται άσκηση του δικαιώματος στη νόμιμη άμυνα.
Ωστόσο, σύμφωνα με το παραδοσιακό διεθνές δίκαιο, η Σαουδική Αραβία δεν έχει τη δυνατότητα να ασκήσει νόμιμη άμυνα. Αυτό γιατί οι Houthis δεν αποτελούν την κυβέρνηση της Υεμένης, ενώ η εκλελεγμένη κυβέρνηση της χώρας βρίσκεται σε εξορία, άρα δεν ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο επί του κράτους κι έτσι δεν μπορεί να καλέσει τη Σαουδική Αραβία να παρέμβει. Συνακόλουθα, ενδεχόμενη επίθεση θα παραβίαζε την εδαφική ακεραιότητα της Υεμένης. Υπάρχουν, βέβαια, συγγραφείς και κράτη που υποστηρίζουν ότι η άσκηση του δικαιώματος στη νόμιμη άμυνα εναντίον μη κρατικών δρώντων επιτρέπεται, ωστόσο αυτό δεν έχει ακόμα αποκρυσταλλωθεί. Από την άλλη, ούτε ένοπλη επίθεση εναντίον του Ιράν ενδείκνυται, καθώς πρέπει να αποδειχθεί με αδιάσειστα στοιχεία ότι το Ιράν είχε αποτελεσματικό έλεγχο εφ’ όλης της επιχείρησης.
Εκείνο που μπορεί να κάνει η Σαουδική Αραβία είναι να λάβει μη βίαια αντίμετρα (δηλαδή παραβίαση ενός δικαιώματος χωρίς χρήση ένοπλης βίας σε απάντηση προηγούμενης παραβίασης) εναντίον του Ιράν με βάση τους κανόνες περί διεθνούς ευθύνης κρατών ή εναντίον των Houthis. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν ότι δεν συνιστά κάθε χρήση στρατιωτικής βίας παραβίαση του Άρθρου 2§4 Χάρτη ΟΗΕ, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις δεν δικαιολογείται η άσκηση του δικαιώματος στη νόμιμη άμυνα. Το διεθνές δίκαιο παρέχει μη βίαια μέσα με τα οποία μπορεί ένα κράτος ή ένας μη κρατικός δρων να καταστεί υπόλογος χωρίς προσφυγή σε ένοπλη βία.
